Amsterdam
Maastricht
Düsseldorf
Genk
Leuven
Brugge
Düsseldorf
Brussel
Düsseldorf
Berlijn
Kortrijk
Düsseldorf
Düsseldorf
Rotterdam
Gent
"Ooit zal DE ANDER mij tegemoet komen, de antipode, de dubbelganger met mijn gezicht van sneeuw."
Der Auftrag, Heiner Müller
Als er één thema is dat het werk van de Duitse auteur Heiner Müller (1929-1995) beheerste, dan is het wel dat van de paradoxen en tegenstellingen in de geschiedenis.
Binnen één leven maakte hij verschillende politieke regimes mee: fascisme, communisme, (neo-)kapitalisme. Hij was getuige van zowel het uiteenvallen als de hereniging van Duitsland, van zowel de Koude Oorlog als van het post-1989 tijdperk. Als geen ander heeft hij onze primaire behoefte aan een vijand beschreven: de lotsverbondenheid van meester en slaaf, van Goed en Kwaad, onze nood aan De Ander met wie we niet samen kunnen leven maar zonder wie leven even onmogelijk is. Zowel op het individuele als op het politieke vlak wordt onze identiteit immers bepaald door die Ander, aan wiens identiteit wij dan weer op onze beurt vorm geven.
Na 'K, a society' waarin hij een beeldenreeks creëerde, steunend op de wereld van Franz Kafka, condenseert theatermaker en beeldend kunstenaar Kris Verdonck in 'M, a reflection' Heiner Müllers wereld in één beeld. Een beeld dat zich ontdubbelt, dat in dialoog gaat met zichzelf. Op de scène ziet het publiek acteur Johan Leysen die – via tekstmateriaal van Müller – in gesprek gaat met zijn antipode. Zijn dubbelganger biedt weerwerk, spreekt hem tegen of valt hem bij. Beide beelden – de echte acteur en zijn spiegeling – re-flecteren elkaar letterlijk en figuurlijk. Want in onze spektakelmaatschappij kan de realiteit niet meer zonder de fictie, zijn het 'echte' en het 'fake' onlosmakelijk met elkaar verbonden.
"Ooit zal DE ANDER mij tegemoet komen, de antipode, de dubbelganger met mijn gezicht van sneeuw."
Der Auftrag, Heiner Müller
Aan de voorstelling 'M, a reflection' liggen twee uitgangspunten ten grondslag: het oeuvre van de Duitse auteur Heiner Müller en het scenische beeld van een acteur in gesprek met zijn digitale dubbelganger.
Heiner Müller (1929-1995) was geobsedeerd door de geschiedenis van zijn land, door de politieke paradoxen en tegenstellingen in het Europa van de 20ste eeuw. Het langste deel van zijn leven bracht Müller door in dictatoriale regimes: het fascistische en het communistische. Hij was getuige van het uiteenvallen van Duitsland in twee stukken én van zijn hereniging, van de Koude Oorlog én van het post-1989 tijdperk met zijn ongebreidelde kapitalisme.
'De oorlog houdt nooit op'. De mens heeft blijkbaar een primaire behoefte aan een vijand. Telkens weer. Meester en slaaf, goed en kwaad zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. A bepaalt A' en omgekeerd. Ik bepaal de identiteit van mijn antipode, mijn dubbelganger, die op zijn beurt mijn identiteit bepaalt.
De Ander is hij/zij/het met wie we niet samen kunnen leven, maar zonder wie dat leven evenzeer onmogelijk is. Niet met en niet zonder.
In het multimediale, digitale tijdperk - dat ook het tijdperk van de mogelijkheid tot 'klonen' is - lijkt het alsof de eeuwenlange pogingen van de mens, om 'zijn evenbeeld' te maken, om een homunculus te creëren - zoals eens de natuur (of God?) de mens creëerde,- zullen lukken. De resultaten van deze pogingen brengen ons in verwarring. Wij weten niet meer wie wij zijn. Begrippen als 'originaliteit' of 'authenticiteit', tegenstellingen als 'echt' en 'onecht' (of vals of fictief) worden door elkaar geschud. Oliver Grau: "The concept of 'the original' is foreign to the computer."
Het lijkt ons dan ook niet vreemd om in 'M, a reflection' te proberen die twee dingen samen te brengen: enerzijds de teksten en het denken van theaterauteur Müller die gaan over mens en politiek, over moordenaars en slachtoffers en anderzijds het beeld van de confrontatie tussen een hier en nu aanwezige acteur met zijn dubbelganger-op-het-net. Zodat er met de woorden van Müller een dialoog ontstaat tussen een levende toneelspeler en zijn digitale, multimediale '(tegen?)-identiteit'. Er worden daarbij niet alleen (literaire) teksten van Müller gebruikt, maar ook materiaal uit gesprekken die Müller voerde met de Duitse cineast en auteur Alexander Kluge.
Hoewel Müller stierf in 1995, toen de grootste golf van de digitale technologie nog over ons heen moest rollen en de consequenties van deze overstroming nog duidelijk moesten worden, heeft hij in zijn werk als geen ander de opgang van de machine gedetecteerd en er de gevolgen van beschreven. Die opgang toonde zich toen onmiskenbaar in zijn helderste vorm in het militaire domein, in dat oneindig gevarieerde gamma aan instrumenten ontwikkeld voor de uitoefening van geweld. Ook geweld heeft altijd nood aan een A + een A': de partij die het geweld uitoefent + zij die het ondergaat. 'Er is altijd een hoeveelheid geweld nodig om het bedrijf te laten functioneren'.
Slavoj Zizek: "Wat is er voor ons zo angstaanjagend aan de idee dat een computer werkelijk in staat zou zijn om te denken? Het is niet simpelweg dat het origineel (ik) niet meer te onderscheiden zal zijn van de kopie, maar wel dat mijn mechanische 'dubbel' mijn identiteit zal 'opslorpen' en het origineel (een substantieel object) zal worden, terwijl ik een subject zal blijven. [...] Mijn dubbel is niet mijn schaduw, integendeel, het bestaan zelf van de dubbel reduceert mij tot schaduw. Kortom een dubbel ontneemt mij mijn 'zijn'. Mijn dubbel en ik zijn geen twee subjecten, wij zijn Ik als een (gespleten) subject plus Mijzelf als een (niet gespleten) object."
In 'M, a reflection' wordt de verwarring waarover Zizek spreekt gedeeld met / overgedragen op het publiek. De voorstelling organiseert in één persoon een clash tussen de echtheid (de geënsceneerde werkelijkheid) van het theater en de virtualiteit van het digitaal verkregen beeld.
Het begrip en het woord slow motion bijvoorbeeld, en het imiteren van een slow motion op de scène hebben wij pas leren begrijpen, percipiëren en hanteren, nadat de technologie ons getoond heeft wat dat is. Onze ogen hebben geleerd wat slow motion is zoals ze – recenter – ook hebben moeten leren om interactiviteit te zien. Onze ogen kijken gedeeltelijk in 2D; de hersenen zetten die visuele indrukken om in 3D. Ze werken op een slimme manier samen. Zij zijn meesters in het vergelijken: om iets in een ruimte te kunnen zien, hebben wij referentiepunten nodig. Ook in onze waarneming hebben wij dus nood aan het andere / de ander: A kunnen wij enkel lokaliseren via B, C, enz. die zich in dezelfde ruimte bevinden.
In 'M, a reflection' wordt onze perceptie aan het werk gezet. Illusies worden gecreëerd maar ook doorbroken, afgebroken. Om ogen en hersenen te 'destabiliseren'. In de hoop om hen (ons, dus) te doen begrijpen 'hoe het werkt'. In de hoop een bijdrage te leveren aan het definiëren van wààr wij staan en wie wij zijn. Michael Haneke: 'Open dramaturgie betekent voor mij: het coördinatensysteem van de toeschouwer te boycotten.' De tweespraak in 'M, a reflection' is immers geen lijn tussen twee 'personages'; het is een driehoek waarin twee 'personages' zich verhouden tot een publiek. In die zin blijft 'M, a reflection' (nog) theater.
Wat maalt de computer om originaliteit, "Wat maalt de kust erom dat 't schip vergaat?"
De leerling tovenaar, de onhandige clown die mens heet, jongleert in Müllers werk met levens, instrumenten en gedachten die hij hardnekkig in de lucht probeert te houden maar die hem ook weer ontglippen. Telkens weer tracht hij het evenwicht te herstellen. Maar de techniek – de rollende fabrieken die pantsers heten – of de natuur – de reusachtige onontgonnen rug bedekt met sneeuw en ijs die Siberië heet – nemen het van hem over. Zij doen hun ding zonder te malen om wat er met de mens gebeurt. De schrijver blijft zich tot het publiek richten, zijn teksten zijn als boodschappen in een fles, in zee geworpen, bestemmeling onbekend. Jean Jourdheuil: "Comme des bouteilles jetées à la mer, sans destinataire préalablement identifié, ce qui peut se dire autrement: elles s'adressent aux morts autant qu'aux vivants".
'Ik loop verder het landschap in, dat geen ander werk heeft dan het wachten op het verdwijnen van de mens.'
Tekst: Marianne van Kerkhoven
"Het maakt van M, a reflection de Toy story van het klassieke theater: de finale overwinning van de computertechnologie op de levende speler. Het verschil met poppenkast valt hier helemaal weg. Tegelijk is die fusie de overtreffende trap van 3D-cinema. Voor alle spelersbonden op straat komen: deze digitale krachttoer blijft volledig bouwen op de ambachtelijke kunde van Johan Leysen om zijn ontspannen tekstzegging te combineren met een gemillimeterde timing. [...] Met M, a reflection benadert Verdonck het klassieke theater dichter dan ooit, en tegelijk voert hij het decennia vooruit. Wat een opluchting wel dat Leysen bij het applaus toch gewoon de bloemen aannam. Hij was het echt."
Wouter Hillaert, 27.09.2012 in De Standaard
"De technologie die Verdonck gebruikt is geenszins te vergelijken met videoprojecties die we van andere theatermakers gewoon zijn. Geen uitvergrote sprekende kop achter een acteur van vlees en bloed, maar een evenwaardige digitale medespeler, onafscheidelijk en bijna niet te onderscheiden. De tekst daagt het publiek uit, de technologie prikkelt en troebleert onze zintuigen en het spel en de stem van Johan Leysen sleuren ons mee in een verbluffende en verwarrende hypnotische roes."
Eline van de Voorde, 26.09.2012 op Cobra.be
Concept en regie: Kris Verdonck
Dramaturgie: Marianne Van Kerkhoven (Kaaitheater)
Acteur: Johan Leysen
Tekst: Heiner Müller
Dialogen: Heiner Müller en Alexander Kluge
Technische coördinatie en lichtontwerp: Jan Van Gijsel
Camera en editing: Vincent Pinckaers
Geluidsontwerp: Stef van Alsenoy
Postproductie video: Loup Brenta / Paul Millot
Kostuum: An Breugelmans
Stage: Kristof Van Baarle
Vertalingen: Marcel Otten, Patricia de Martelaere
Productie: A Two Dogs Company
Coproductie: Düsseldorfer Schauspielhaus, Düsseldorf DE, HAU Hebbel am Ufer, Berlijn DE, Internationale Keuze van de Rotterdamse Schouwburg, Rotterdam NL, Vooruit, Gent BE
Met de steun van: de Vlaamse Overheid, de Vlaamse Gemeenschapscommissie
Dank aan: de Warande, Niels Neven, Culture Crew, Fisheye, SIGMA, Berlin, Geert Struyve, Sven Walser